Śmierć bliskiej osoby wiąże się nie tylko z żalem i emocjami, ale także z koniecznością uregulowania kwestii majątkowych. Jednym z podstawowych aspektów jest nabycie spadku – czyli formalne ustalenie, kto i w jakim udziale dziedziczy po zmarłym. W polskim prawie nabycie spadku może nastąpić na podstawie ustawy lub testamentu. Ważne jest również rozróżnienie pomiędzy sprawą o stwierdzenie nabycia spadku a działem spadku – to dwa różne etapy postępowania spadkowego.
Nabycie spadku – co to znaczy?
Nabycie spadku to moment, w którym spadkobierca (lub spadkobiercy) wstępuje w prawa i obowiązki zmarłego. Spadek obejmuje cały majątek, ale także ewentualne długi. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, spadkobiercy mogą:
- przyjąć spadek wprost – co oznacza pełną odpowiedzialność za długi spadkowe,
- przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza – odpowiedzialność ograniczona jest do wartości aktywów,
- odrzucić spadek – wówczas spadkobierca nie dziedziczy nic, ani praw, ani obowiązków.
Dziedziczenie ustawowe
Jeśli zmarły nie pozostawił testamentu, spadek dziedziczony jest zgodnie z przepisami ustawy – konkretnie Kodeksu cywilnego. W pierwszej kolejności dziedziczą:
- Małżonek i dzieci zmarłego – dziedziczą w częściach równych, przy czym część małżonka nie może być mniejsza niż 1/4 całości.
- W przypadku braku dzieci – spadek przypada małżonkowi i rodzicom zmarłego.
- Jeśli brak jest bliskich krewnych – dziedziczą dalsi krewni, aż w ostateczności spadek przypada gminie lub Skarbowi Państwa.
Dziedziczenie testamentowe
Testament to oświadczenie woli spadkodawcy, w którym sam decyduje, komu i w jakim zakresie przekazuje swój majątek po śmierci. Może powołać do spadku dowolną osobę – także niespokrewnioną. Istnieją różne formy testamentu, m.in.:
- testament własnoręczny (holograficzny),
- notarialny,
- ustny – w wyjątkowych sytuacjach.
Warto pamiętać, że sporządzenie testamentu nie wyklucza prawa do zachowku – czyli roszczenia przysługującego najbliższym członkom rodziny, którzy zostali pominięci w testamencie.
Kto może złożyć wniosek stwierdzenia nabycia spadku?
Sąd, na podstawie przepisów prawa spadkowego, wydaje postanowienie stwierdzające nabycie spadku na wniosek osoby, która ma w tym interes prawny. Może nią być:
- spadkobierca
- wierzyciel spadkodawcy
- osoba uprawniona do zachowku
- zapisobierca (z zapisów zwykłych, jak i windykacyjnych)
- wierzyciel spadkobiercy oraz zapisobierca windykacyjny
- osoba nie roszcząca sobie praw do spadku, lecz zainteresowana wykazaniem faktu, że nie są spadkobiercami i nie ponoszą odpowiedzialności za dług
- wykonawca testamentu
Dziedziczenie długów – co warto wiedzieć?
Dziedziczenie to nie tylko prawa do majątku zmarłego, ale również odpowiedzialność za jego długi. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, wraz z nabyciem spadku spadkobiercy przejmują także zobowiązania zmarłego – np. niespłacone kredyty, pożyczki, zaległości podatkowe czy długi prywatne.
W polskim prawie obowiązuje zasada, że spadkobierca dziedziczy spadek z mocy prawa, ale musi zdecydować, w jakiej formie go przyjmuje. Ma na to 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule swojego powołania do spadku (np. o śmierci spadkodawcy).
Spadkobierca może:
- Przyjąć spadek wprost – ponosi pełną odpowiedzialność za długi, również z własnego majątku.
- Przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza – odpowiada tylko do wysokości odziedziczonego majątku.
- Odrzucić spadek – nie dziedziczy ani majątku, ani długów.
Spadek z dobrodziejstwem inwentarza – najczęstsza opcja
Od 2015 r. w Polsce przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza jest domyślną formą dziedziczenia, jeśli spadkobierca nie złoży żadnego oświadczenia w wymaganym terminie. Oznacza to, że co do zasady nie poniesie on odpowiedzialności za długi przekraczające wartość aktywów spadku – np. nie będzie musiał spłacać kredytu zmarłego, jeśli w spadku nie ma wystarczających środków.
Odrzucenie spadku – kiedy warto?
Jeśli wiadomo, że zmarły pozostawił znaczne zadłużenie, a majątek jest znikomy lub nieistniejący, najlepszym rozwiązaniem może być odrzucenie spadku. W takim przypadku spadek przechodzi na kolejne osoby w kolejności dziedziczenia – które również mogą go odrzucić. Warto pamiętać, że jeśli rodzic odrzuca spadek, powinien również złożyć odpowiednie oświadczenie w imieniu swojego małoletniego dziecka, co często wymaga zgody sądu rodzinnego.
Stwierdzenie nabycia spadku a dział spadku – różnice
1. Stwierdzenie nabycia spadku
To pierwszy krok w postępowaniu spadkowym. Celem postępowania jest formalne ustalenie, kto dziedziczy po zmarłym i w jakim udziale. Może ono zostać przeprowadzone:
- przed sądem – w drodze postępowania sądowego,
- u notariusza – poprzez sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia.
Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku nie rozstrzyga o konkretnym podziale majątku, a jedynie wskazuje, kto jest spadkobiercą i w jakiej części.
2. Dział spadku
To drugi etap – po ustaleniu kręgu spadkobierców. Dział spadku polega na fizycznym i prawnym podziale majątku pomiędzy spadkobierców. Może obejmować:
- podział rzeczy i praw w naturze (np. dom, samochód),
- spłaty i dopłaty (jeśli podział w naturze nie jest możliwy),
- rozliczenia nakładów, darowizn itp.
Dział spadku może być dokonany:
- umownie – gdy spadkobiercy są zgodni,
- sądowo – gdy nie ma zgody, konieczne jest postępowanie przed sądem.